نام تبريز در کتاب‌ها و اسناد تاريخي، تحت نام‌هاي مختلفي نظير «تَورِز»، «تَورِژ»، «تِبريز» و «توري» به‌ثبت رسيده‌است. اين شهر در طول تاريخ بار‌ها ويران و تجديد بنا شده‌است. بناي تبريز به‌دوران اشکاني و ساساني مي‌رسد؛ ولي در آغاز دوران اسلامي ده کوچکي بيش نبوده‌است.اين شهر در طي حکومت چهارصدساله? خاندان «رَوّادي» و اسکان قبيله? عرب «اَزْد»، به شکوفايي رسيد.اوج شکوفايي تبريز در زمان ايلخانان بود که در اين زمان، اين شهر پايتخت قلمرويي پهناور از نيل تا آسياي مرکزي بوده‌است.شهر تبريز در سده‌هاي گذشته شاهد حوادث متعددي از قبيل اشغال توسط بيگانگان و زمين‌لرزه‌هاي مهلک بوده‌است.اين شهر پايتخت آق‌قويونلوها و قراقويونلوها، اولين پايتخت حکومت صفويه و آغازگر انقلاب مشروطه برعليه استبداد محمدعلي شاه بوده‌است.
ارتباط تبريز با گروهي از شهرها و قلعه‌هاي همزمان با دوران مادها، در ميان محققين مورد مشاجره? فراوان قرار گرفته‌است.شماري از محققان بر اين عقيده‌اند که دژ «تارويي-تارمکيس»، که نام آن در کتيبه? سارگن دوم -پادشاه آشور در بين سال‌هاي ??? تا ??? پيش از ميلاد مسيح- آمده، در محل شهر کنوني تبريز قرار داشته‌است. در کتيبه? سارگن دوم اين دژ را دژي بزرگ و آباد و داراي باروي تودرتو وصف شده‌است. اين دژ بنابر نوشته‌هاي کتيبه? سارگن، محل نگه‌داري اسب‌هاي ذخيره? سواران اورارتو بوده که در حمله? آشوري‌ها ويران شده‌است.
در کتاب تاريخ ايران (چاپ دانشگاه کمبريج) آمده که تبريز در اوايل دوره? ساساني (سده? سه يا چهار ميلادي) بنا شده و يا به احتمال بيش‌تر در سده? هفتم اين واقعه روي داده‌است. شهر کنوني تبريز برروي خرابه‌هاي شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده‌است. تورژ يکي از بااهميت‌ترين مراکز بازرگاني منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطي ميان شرق و غرب اهميت فراواني داشته‌است. اين شهر در زمان حکمرانان اشکاني‌تبار ارمنستان، پايتخت اين منطقه بوده‌است.
ولاديمير مينورسکي در دانشنامه? اسلام بيان مي‌کند، اين داستان که شاه اشکاني‌تبار ارمنستان به‌خاطر انتقام کشته‌شدن اردوان (آخرين پادشاه اشکاني) به دست اردشير بابکان (بنيان‌گذار سلسله? ساساني) تبريز را اشغال کرده و اين شهر را پايتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته‌هاي واردان -تاريخ‌نگار ارمني در سده? چهاردهم ميلادي- در منابع قديمي به چنين چيزي اشاره نشده و اين روايت ريشه‌اي عاميانه دارد.
از فتح آذربايجان توسط اعراب تا ايلخانان
در زمان فتح آذربايجان به دست اعراب در سال ?? هجري، آن‌گونه که در کتاب فتوح‌البلدان بلاذري آمده، توجه سپاه اعراب بيش‌تر متوجه شهر اردبيل بوده و حتي نامي از تبريز در فهرست شهرهايي که مرزبان پارسي از آن‌ها سربازگيري کرده بود، نيامده‌است. چنين پيدا است که تبريز همان‌گونه که «فاستوس بيزانسي» اشاره کرده، در سده? چهارم ميلادي ويران شده بود و در زمان حمله? اعراب، قريه‌اي کوچک بيش نبوده‌است
پس از فتح آذربايجان، گروهي از اعراب در آذربايجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسي (???-???)، و در حدود سال ??? هجري، مردي به نام «رَوّاد» از قبيله? «اَزْد» از قبايل مشهور يمن در تبريز مسکن گزيد و پسران او اقدام به ساخت نخستين ديوار شهر کردند.به گفته? ياقوت حموي، تبريز قريه‌اي بود تا آن‌که رواد ازدي در زمان متوکل عباسي به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن‌جا قصرها ساختند و گرد شهر ديوار کشيدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند.
نويسندگاني مانند ابن خرداذبه، بلاذري و طبري، تبريز را در بين شهرهاي کوچک آذربايجان نام برده‌اند.درحالي که مقدسي شهر را تحسين کرده و هم‌عصر او ابن حوقل (حدود ??? هجري) تبريز را آبادتر از اغلب شهرهاي کوچک آذربايجان مي‌شمارد.اين شهر از نيمه? اول سده? سوم هجري روبه گسترش نهاد و اهميت آن در منطقه? آذربايجان به اندازه‌اي بود که متوکل عباسي پس از زمين‌لرزه? سخت و ويرانگر تبريز در سال ??? هجري، بي‌درنگ فرمان بازسازي شهر را صادر نمود.
تبريز که در دوره? فرمانروايي «ابومنصور وهسودان روادي» روبه گسترش و آباداني نهاده بود، در اثر زمين‌لرزه? سال ??? هجري مجدداً به‌شدت آسيب ديد.به طوري که ناصرخسرو که در ??? هجري از اين شهر ديدن کرده، مساحت تبريز را ???? در ???? گام بيان کرده که بر اين اساس به نظر نمي‌رسد مساحت شهر متجاوز از يک کيلومتر مربع بوده‌باشد.
اعضاي خاندان رواديان تا ??? هجري با چند وقفه، حاکمان تبريز بوده‌اند. در اين سال طغرل سلجوقي، وهسودان روادي را خراج‌گزار خود کرد و به گفته? ابن اثير، طغرل در سال ??? هجري «مملان بن وهسودان» را به حکمراني آذربايجان گماشت. الب ارسلان (جانشين طغرل) در ??? حملان را از حکومت آذربايجان برکنار نمود و نزديک به چهارصدسال فرمانروايي خاندان روادي را در اين سرزمين پايان داد.
در نوشته‌هاي تاريخي از دوران سلجوقي، اشاره‌هاي زيادي به تبريز يافت نمي‌شود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خليفه در نزديکي اين شهر برپا ساخت. بعد از وفات سلطان محمود غزنوي (به سال ??? هجري) بين داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وي تنشي جهت تصاحب تبريز پيش آمد که در اين ميان داود پيروز شد و تبريز را مقر حکومت خود ساخت. آن‌چنان‌که از شواهد تاريخي برمي‌آيد از زمان قزل ارسلان (???-??? هجري) به بعد تبريز براي هميشه پايتخت آذربايجان گرديد. در ابتداي سده? هفتم هجري مغولان دوبار به تبريز حمله بردند؛ ولي با دريافت غرامت بازگشتند. در سال ??? هجري مغول‏ها در نهايت بر تمام آذربايجان و به‌خصوص تبريز دست يافتند.