مورّخان سابقة شهر قم را به پیش از اسلام مربوط می دانند اما شهرت آن بیشتر به دورة بعد از اسلامِ بر می گردد. در روایات افسانه ای بنای آن را به تهمورث نسبت داده ند.
در سال 23 هجری قمری ابو موسی عبد ا... ابن قیس اشعری شهر را فتح کرد. در زمان خلافت مأمون مردم به سر کردگی یحیی ابن عمران از دادن خراج امتناع کردند. سپس خلیفه، حاکم باروی شهر را ویران کرد و اموال بسیاری را از مردم گرفت.
بار دیگر در زمان معتزز مردم سر به شورش برداشتند و خلیفه وقت ،حاکم عراق را به سرکوبی آنان فرستاد و وی باروی شهر را که مجدداً ساخته شده بود ویران کرد.
بر طبق روایات در سال 200 هجری قمری حضرت معصومه (س) به شوق دیدار برادرشان امام رضا (ع) عازم خراسان شدند اما در نزدیکی شهر ساوه بیمار و به قم عزیمت کردند. در این شهر روح مقدس آن بانوی عظیم الشأن به ملکوت اعلی پیوست و در محل آستانه مدفون شدند.
به همین دلیل مردم به تدریج منازل خود را به حرم نزدیک کردند.
قم تا اواخر قرن دوم هجری تابع اصفهان بود و حاکم مستقلی نداشت. در زمان هارون الرشید از اصفهان جدا شد. در زمان خلافت عباسی که آل علی (ع) مورد ظلم قرار می گرفتند بسیاری از سادات به قم پناه آوردند و از این تاریخ عقاید شیعه در اذهان مردم رسوخ کرد و این شهر مرکز شیعیان شد.
قم در طول عمر خود از فتنه های مغول و تیمور آسیب های سخت دید و در زمان صفویه رو به آبادی گذاشت. در حمله افاغنه نیز بار دیگر ویران شد اما دوباره سر برداشت و از عهد قاجاریه تاکنون رونق آن روز به روز رو به افزایش است.
این شهر در حال حاضر با توجه به جایگاه حرم حضرت معصومه، مسجد مقدس جمکران، حوزه گرانقدر علمیه و علماء اعلام و مردمان خونگرم، با فرهنگ و البته پیرو ولایت از هر نظر در شمار شهر های مشهور ایران قرار دارد.
قُمْ از کلان‌شهرهای ایران است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شده‌است. این شهر در کنار رودخانه‌ی قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد.
این شهر مدفن حضرت فاطمه معصومه(س) دختر حضرت امام موسی بن جعفر(ع)، پیشوای هفتم شیعیان و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایه‌ی شیعه بوده و بزرگ‌‌ترین حوزه علمیه‌ی ایران و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه‌ی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانه‌ی مجلس خبرگان رهبری ایران نیز در این شهر واقع‌است.
 قیام‌ها و شورش‌های پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود.
 این شهر در یک ناحیه‌ی حساس در ایران واقع شده است، زیرا از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی ایران و تهران و از سویی دیگر رابط کلیه‌ی استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران با استان‌ها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است.
سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران عدد ۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر جمعیت را برای قم را نشان می‌دهد. با این جمعیت قم در رتبه‌ی هشتمین شهر پرجمعیت ایران قرار می‌گیرد.
به شهر قم لقب‌های فراوانی نسبت داده می‌شود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانه‌ها و همینطور شهرداری قم "پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی" است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، پایتخت علمی و فرهنگی ایران، پایتخت جهان تشیع، مرکز تجمع اقوام مختلف ایران، ارزان ترین شهر ایران، شهر سوهان، شهر شیرینی، شهر غنبید (Ghonabid) (کلم محلی که در قم کشت می‌شود)، آشیانه‌ی آل محمد، مدینه المومنین، استراحتگاه مومنین، دارالموحدین، شهر موتورسیکلت‌ها و شهر کریمه‌ی اهل بیت یاد می‌کنند.
قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان، پایتخت کامپیوتری ایران، پایتخت اینترنتی جهان شیعه و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران، قطب تولید موتورسیکلت در ایران، قطب تولید نرم افزارهای علوم اسلامی، یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در ایران، دومین قطب انتشار کتاب پس از تهران و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب های دینی در خاورمیانه نیز شناخته می‌شود.
رهبر معظم انقلاب حضرت امام سید علی خامنه‌ای، شهر قم را "مادر نظام جمهوری اسلامی" نامیده است.  محمود احمدی نژاد، رییس جمهور پیشین ایران نیز این شهر را "پایتخت فرهنگی جمهوری اسلامی" نامیده است. حسن روحانی، رییس جمهور ایران قم را "بزرگ‌‌ترین مرکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان" خوانده‌است.
اهمیت زیارتی شهر قم در درجه‌ی نخست مربوط به مرقد حضرت فاطمه معصومه(س) دختر امام موسی بن جعفر(ع) ، پیشوای هفتم شیعیان و خواهر هشتمین اختر آفتاب امامت حضرت امام موسی الرضا(ع) است  و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همینطور مسجد مقدس جمکران است. شهر قم  پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیش تری باشد.
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (MEMJAN) نامیده می‌شده‌است.
در کتاب تاریخ قم، تألیف "حسن بن محمد بن حسن قمی" در بیان علت نام‌گذاری شهر چنین آمده است:
«شهر قم را بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد».
قُم تلفظی از نام کم‌است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.
قم در مرکز ایران جای داشته و مرکز استان قم است.
زمین شناسی قم
از نظر زمین شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دوره‌ی ترشیاری و کواترنر است. زمین‌های جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیت‌های کشاورزی بوده‌اند. این شهر در کنار رودخانه‌ی قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم ترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهرقم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد.
آب و هوا
قم آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه سلسیوس است. قم ۹۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک تر است. تابستان‌های قم بسیار گرم و زمستان‌های قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماه‌های فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلی متر است، که مهم ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه می‌شود:
۱ـ حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.
۲ـ دوری از دریاها و منابع رطوبت.
۳ـ وجود رشته کوه‌های زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.
۴ـ پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.
میانگین گرم‌ترین‌ها
C°         ۱۲        ۱۵        ۲۷        ۳۲        ۳۸        ۴۴        ۴۶        ۴۴        ۴۱        ۳۷        ۲۴        ۱۷        ۳۱
میانگین سردترین‌ها
C°         -۸         -۸         -۸         ۳          ۹          ۲۱        ۱۹        ۱۲        ۶          -۱         -۵         -۱         ۳
سردترین
C°         -۲         -۲         ۰          ۹          ۱۵        ۲۴        ۲۵        ۱۷        ۱۲        ۶          -۱         -۱۵       ۵
بارش
mm      ۰،۸       ۱۵،۴     ۳،۷       ۱۵،۴     ۲۷،۹     ۰          ۰          ۰          ۰          ۰          ۵۰،۳     ۱۴،۵     ۲۴۱٫۳
منبع: سالنامه آماری استان قم. فصل اول. سرزمین و آب و هوا ژانویه ۲۰۱۰
 رودخانه‌ی قمرود از مرکز شهر قم می‌گذرد.
خاک
خاک شهر قم از نوع ماسه ای است که بیش تر حاصل رسوبات قمرود است و حاصل‌خیزی مناسبی برای گیاهان سردزی ندارد.
مخاطرات طبیعی
در قم خطر وقوع سیل، زلزله، طوفان شن، یخبندان و سرمازدگی وجود دارد.
زلزله به علت وجود گسل در جنوب شهر قم، سیل به علت عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر، خشک سالی به علت آب و هوای کویری و سرمازدگی به علت وقوع یخبندان‌های شدید و طولانی در فصل زمستان.
مسائل زیست محیطی
قم تنها کلان‌شهر ایران است که با مشکل آلودگی هوا روبرو نیست. گسترش بیابان‌ها و ریزگردهای حاصل از آن در شرق شهر، آلودگی ناشی از تخلیه نخاله‌های ساختمانی و آلودگی صوتی از مسائل زیست محیطی شهر قم هستند.
جمعیت
جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر بوده‌است که ۵۴۵،۷۰۴ نفر آن‌ها مرد و ۵۲۸،۳۳۲ نفر آن‌ها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۹۹،۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند.
۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان، شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند. اقلیت‌های دینی کلیمی، و مسلمانان اهل تسنن در قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قم زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) هستند.
تراکم جمعیت در قم، ۷،۲۵۷ نفر بر کیلومترمربع است که از این نظر، بعد از تهران، رشت، و کرج، در رتبه چهارم ایران قرار دارد. علت این تراکم بالا، مهاجرت پذیری قم و کمی وسعت آن است. برای از بین بردن این تمرکز، ساخت شهرک‌ها و شهرهایی در اطراف قم همچون، سلفچگان، پردیسان، مهستان و شهر فرودگاهی را در دستورکار قرار گرفته‌است.
رشد جعیت قم ۱،۳ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در ایران محسوب می‌شود.
بیش از ۳۰۰ هزار نفر از جمعیت شهر قم را روحانیون، طلاب و فعالین علمی و مذهبی تشکیل می‌دهند. از این جهت از قم به عنوان پایتخت فرهنگی و قطب مذهبی ایران نام می‌برند.
مهاجرپذیری
قم مهاجرپذیرترین شهر ایران است. بیش تر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره‌ی پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در قم به قرار زیر بود:
آداب و رسوم مردم قم
جشن ها وآیین ها : مردم قم معمولاً تمام میلادهای ائمه (ع) را جشن می‌گیرند و این جشن ها را مولودی می خوانند . در ایام میلاد یکی از ائمه در قم ؛ در هر کوی و برزنی می توان مراسم جشن های مذهبی را دید و اوج این جشن های مذهبی همواره در حرم مقدسه حضرت معصومه (س) برگزار می شود .
مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم : روز بیست و سوم ربیع الاول سال 201 ه.ق روز ورود حضرت معصومه (س) از مسیر ساوه به قم است . در این روز مردم قم به اتفاق موسی بن خزرج ، که از بزرگان قم و از ارادتمندان به اهل بیت (ع) بود ، تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می روند و موسی بن خزرج که افسار شتر حضرت را به دست داشت ، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می کنند . همه ساله ، خادمان حرم آن حضرت در این روز طی یک حرکت نمادین ، به استقبال آن حضرت می روند و این روز را گرامی می دارند .
لاله گردانی : مراسم لاله گردانی یا شمعدان گردانی حرم حضرت معصومه (س) از جمله مراسم های زیبا و دیدنی است . این مراسم مخصوص خادمان حرم است که هنگام تغییر کشیک انجام می شود .
سر درختی : این مراسم در اوایل بهار در روستای وشنوه قم برای در امان ماندن باغ ها از گزند سرما اجرا می شود . به این منظور با هزینه اهالی گاوی خریداری می شود . سپس دستمال سبز رنگی به دور گردن گاو بسته می شود و آن را در روستا می گردانند . در مرحله بعد گاو را در امامزاده قربانی می کنند و از گوشت آن حلیم می پزند و در بین اهالی تقسیم می کنند .
نژاد استان
اهالی قم از نژاد آریایی هستند و از برخی اقوام ایرانی چون عرب ها ، ترک ها و بختیاری ها در این منطقه زندگی می کنند . خانواده قمی متشکل از پدر ، مادر ، فرزندان و گاهی پدربزرگ و مادر بزرگ خانواده است . امروزه در مناطق شهری ؛ خانواده ها به صورت جمعی زندگی نمی کنند و فقط در مناطق روستایی و عشایری بافت خانواده ها هم چون گذشته بزرگ و دسته جمعی است . مراسم های سوگواری نیز به دو شیوه شخصی و مذهبی انجام می گیرد و همان آداب کلی مرسوم در ایران در این جا نیز حاکم است .
عشایر
در شمال و جنوب منطقه قم ؛ می توان ایل ها و عشایر متعددی چون : کلکو ، شاهسون ، میش مست ، زند ، بختیاری و قاسملو را مشاهده کرد . این ایل ها و عشایر از مسیرهای خاصی عبور کرده و به ییلاق و قشلاق می روند . آداب و رسوم خاصی بر کارهای آن ها سایه انداخته و هر حرکتشان تفسیری شنیدنی دارد . صحنه حرکت ایل از سویی و شیوه زندگی و گرفتن جشن ها از سوی دیگر ؛ سبب شده که زندگی ایل ها و عشایر منطقه قم ؛ یکی از مهم ترین جاذبه های زندگی اجتماعی باشد که دیدن آن ها برای هر بیننده ای جذاب و فراموش نشدنی است . تاریخچه ورود عشایر قم به منطقه ، آداب و رسوم حاکم بر آنها، مسیرهای حرکت ، جشن های عروسی ، چگونگی پوشش و اطلاعات دیگر در قسمت عشایر به طور کامل آورده شده است . عشایر قم در جاده‌ کاشان، حسین‌آباد ، میش مست (میش مس) درقم ، جنت‌آباد ، قم رود و لب دریاچه‌ حوض سلطان و در وسعت زیست بومی در حدود 670000 هکتار پراکنده شده‌اند . این زیست بوم، بخش‌هایی از شهرستان قم را به عنوان منطقه‌ی قشلاقی در برمی‌گیرد که بیشتر عشایر آن در سیلو زندگی می‌کنند . محل اسکان آن ها در روستاهای عشایری بوده و تعداد کمی چادرنشین هستند
لباس های محلی
لباس های محلی قم ؛ بیشتر در گذشته مورد استفاده قرار می گرفت . زنان در روستاها لباس‌های بلند بر تن می‌کردند که تا زانوی آن ها می‌رسید و معمولاً این لباس ها سفید گلدار بود و در زیر آن شلوار به پا می‌کردند . لباس های آن ها دو جیب داشت که در اطرافش دوخته شده بود . زن ها همیشه حتی در خانه روسری (چارقد) سفید بر سر داشتند . چارقد را به صورت مثلثی تا می‌کردند و بر سر می‌زدند و برای محکم کردن آن یا گره می‌زدند یا با سنجاق آن را وصل می‌کردند . بعضی از آن ها در دو طرف سنجاق پارچه کوچک سبزی که با یکی از زیارت‌های ائمه یا امامزادگان متبرک شده بود را قرار می‌دادند . آن ها اگر پولی همراه خود داشتند در گوشه‌ چارقد خود گره می‌زدند.
پيشينه تاريخي
درباره پيشينه قم و تاريخ بنای آن اختلاف نظر وجود دارد . نام قم سه بار در شاهنامه فردوسی آورده شده است . با اين وجود ، برخی بنای شهر قم را به بعد از اسلام نسبت می دهند . گريشمن مناطقی چون قم ، سيلک كاشان ، ساوه و اساساً كناره های باختری کوير ايران را از قديمی ترين مناطق استقرار جمعيت های انسانی و تمدن های اوليه می داند . بر اين اساس قدمت قم و نواحی پيرامون آن ، به چند هزار سال پيش می رسد . نتايج كاوش های باستان شناختی اخير در منطقه قم رود نيز اين ادعا را تأييد می کند . قم در سال های 23 يا 24 هـ . ق هم زمان با اصفهان به تصرف اعراب درآمد . اعراب نام شهر را با الهام از نام يکی از روستاهای منطقه "کم" يا "قم" نهادند . ورود اعراب اشعری به قم ، مورد استقبال زرتشتيان قرار گرفت . از دلايل اين استقبال می توان به هجوم پی در پی جنگل نشينان ديلمی به اين نواحی اشاره کرد . اتحاد و پيوند اعراب و زرتشتيان ، چندان به درازا نکشيده منجر به درگيری هايی شد که سرانجام به تسلط بيشتر اشعری ها، بر روستاها و مزارع منطقه انجاميد . از اين پس روستاها و مزارع بيشتری با يک ديگر ادغام شده و فضای شهری قم را به وجود آوردند . قم در دوره اشعريان پناهگاه نسبتاً امنی برای "طالبين" و "علويان" شد . اشعری ها با توجه به گرايش های فکری خود ، از ورود علويان حمايت و استقبال كرده موجب توجه و هجرت شان به اين شهر شدند . تا پيش از ايجاد اختلاف در بين عرب های اشعری، حکومت آنان بسيار چشمگير بود. اشعريان آشكارا به نشر گرايش های علوی می پرداختند . از پرداخت خراج سر باز می زدند و حتی فرستاده گان خلفا را نيز به شهر راه نمی دادند . توجه خاص حکام آل بويه مخصوصاً ركن الدين ديلمی و صاحب بن عباد - وزير آل بويه - در ابعاد مختلف رشد و توسعه يافت . صاحب بن عباد كسی بود كه از حسن بن محمد قمی خواست تاريخ قم را به رشته تحرير درآورد و به اين ترتيب اولين كتاب مستقل در تاريخ قم نگاشته شد . در زمان سلجوقيان تصدی امور مهم دولت سلجوقی از سوی قمی ها صورت می پذيرفت و فعاليت آنها در صحنه سياسی باعث عمران و ترقی قم شد . شهر قم در دوره صفويه از مراكز مهم فرهنگی و فقهی شيعه شد و علمای بزرگی از اين شهر برخاستند . نقش زيارتی و مذهبی اين شهر نيز در دوره صفويه توسعه يافت . در سال 1208 هـ . ق قم به تسلط آقا محمد خان قاجار- اولين پادشاه سلسله قاجار – درآمد . خان قاجار با آتش زدن خانه ها و كشتن مردم ، شهر مذهبی قم را بار ديگر دچار ويرانی و مصيبت كرد . بيشتر شاهان سلسله قاجار به خصوص فتح علی شاه قاجار ، توجه مناسبی به اين شهر و بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند . در حال حاضر ، قم يكی از مراكز مهم تشيع در ايران و جهان است و علما و محدثين بزرگی از اين منطقه برخاسته اند . وجود حوزه علميه قم بر اهميت مذهبی اين شهر فزونی خاصی بخشيده است . اين حوزه در سال 1340 هجری قمری با آمدن حاج شيخ عبدالكريم حايری به اين شهر بنيان گذاشته شد و در سال های بعد با ورود علمای ديگر ، حوزه های علمی و روحانی كنونی قم تاسيس و توسعه يافتند .
بر طبق روایات در سال 200 هجری قمری حضرت معصومه (س) به شوق دیدار برادرشان امام رضا (ع) عازم خراسان شدند اما در نزدیکی شهر ساوه بیمار و به قم عزیمت کردند. در این شهر روح مقدس آن بانوی عظیم الشأن به ملکوت اعلی پیوست و در محل آستانه مدفون شدند.
به همین دلیل مردم به تدریج منازل خود را به حرم نزدیک کردند.
قم تا اواخر قرن دوم هجری تابع اصفهان بود و حاکم مستقلی نداشت. در زمان هارون الرشید از اصفهان جدا شد. در زمان خلافت عباسی که آل علی (ع) مورد ظلم قرار می گرفتند بسیاری از سادات به قم پناه آوردند و از این تاریخ عقاید شیعه در اذهان مردم رسوخ کرد و این شهر مرکز شیعیان شد.
این شهر در حال حاضر با توجه به جایگاه حرم حضرت معصومه، مسجد مقدس جمکران، حوزه گرانقدر علمیه و علماء اعلام و مردمان خونگرم، با فرهنگ و البته پیرو ولایت از هر نظر در شمار شهر های مشهور ایران قرار دارد.
این شهر مدفن حضرت فاطمه معصومه(س) دختر حضرت امام موسی بن جعفر(ع)، پیشوای هفتم شیعیان و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایه‌ی شیعه بوده و بزرگ‌‌ترین حوزه علمیه‌ی ایران و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه‌ی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانه‌ی مجلس خبرگان رهبری ایران نیز در این شهر واقع‌است.
این شهر در یک ناحیه‌ی حساس در ایران واقع شده است، زیرا از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی ایران و تهران و از سویی دیگر رابط کلیه‌ی استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران با استان‌ها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است.
سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران عدد ۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر جمعیت را برای قم را نشان می‌دهد. با این جمعیت قم در رتبه‌ی هشتمین شهر پرجمعیت ایران قرار می‌گیرد.
به شهر قم لقب‌های فراوانی نسبت داده می‌شود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانه‌ها و همینطور شهرداری قم "پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی" است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، پایتخت علمی و فرهنگی ایران، پایتخت جهان تشیع، مرکز تجمع اقوام مختلف ایران، ارزان ترین شهر ایران، شهر سوهان، شهر شیرینی، شهر غنبید (Ghonabid) (کلم محلی که در قم کشت می‌شود)، آشیانه‌ی آل محمد، مدینه المومنین، استراحتگاه مومنین، دارالموحدین، شهر موتورسیکلت‌ها و شهر کریمه‌ی اهل بیت یاد می‌کنند.
قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان، پایتخت کامپیوتری ایران، پایتخت اینترنتی جهان شیعه و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران، قطب تولید موتورسیکلت در ایران، قطب تولید نرم افزارهای علوم اسلامی، یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در ایران، دومین قطب انتشار کتاب پس از تهران و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب های دینی در خاورمیانه نیز شناخته می‌شود.
رهبر معظم انقلاب حضرت امام سید علی خامنه‌ای، شهر قم را "مادر نظام جمهوری اسلامی" نامیده است.  محمود احمدی نژاد، رییس جمهور پیشین ایران نیز این شهر را "پایتخت فرهنگی جمهوری اسلامی" نامیده است. حسن روحانی، رییس جمهور ایران قم را "بزرگ‌‌ترین مرکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان" خوانده‌است.
در کتاب تاریخ قم، تألیف "حسن بن محمد بن حسن قمی" در بیان علت نام‌گذاری شهر چنین آمده است:
 «شهر قم را بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد».
قُم تلفظی از نام کم‌است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.
زمین شناسی قم
از نظر زمین شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دوره‌ی ترشیاری و کواترنر است. زمین‌های جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیت‌های کشاورزی بوده‌اند. این شهر در کنار رودخانه‌ی قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم ترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهرقم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد.