مَلايـِر شهري تاريخي در بخش مرکزي شهرستان ملاير در استان همدان واقع در غرب ايران است. اين شهر پس از همدان، دومين شهر بزرگ اين استان به حساب مي‌آيد. جمعيت آن در سال 1385 بر اساس سرشماري عمومي، برابر 185150 نفر برآورد شده‌است.
بنا بر آثار به جاي مانده در همدان کنوني و گفته‌هاي بزرگ ترين تاريخ نگار ايران باستان هرودوت يوناني پايتخت کشور ماد هگمتانه يا اکباتان (همدان کنوني) بوده‌است. بر اين اساس ملاير و نواحي نزديک به اين شهر از اهميت خاصي برخوردار بوده‌اند. در اين دوران ملاير به علت اهميت ترابري و جغرافيايي، موقعيتي ويژه داشت. با ورود ماد‌ها به اين منطقه و تشکيل حکومت توسط آن‌ها در ملاير نيز قلعه‌ها و مرکزهاي جمعيتي به وجود مي‌آيد که قلعه‌ها حافظ امنيت و حکومت بودند و مرکزهاي جمعيتي روستاهايي کوچک بودند که با توجه به حاصل خيزي ملاير و آب و هواي مناسب آن به دامداري، کشاورزي و صنايع ابتدايي مشغول بودند همانند روستاي انوج، مي آباد، داويجان، گوراب، شهر خرابه دهنو و جلگه شورکات آورزمان.
دژها و قلعه‌هاي ملاير که اکنون دژ گوراب و قلعه نوشي جان و قلعه انوج از آن‌ها باقي مانده اهميت بسياري در حکومت‌هاي پيش از اسلام داشته‌اند. پيرنيا(مشيرالدوله) در کتاب ايران باستان چنين مي‌نويسد:«شاهان اشکاني در همدان به سر مي‌بردند و در مواقع خطر براي حفاظت پادشاهي همدان را ترک کرده و به ملاير و دژهاي مستحکم آن روي مي‌آورده‌اند. »
ملاير پيش از ساسانيان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانيان يکي از نواحي نهاوند بوده‌است. از حوادث مهمي که در عهد ساسانيان در ملاير اتفاق مي‌افتد يکي شکست خسرو پرويز از بهرام چوبينه در ناحيه شهر کنوني ملاير و ديگري مخفي شدن يزدگرد سوم هنگام حمله اعراب در قلعه‌اي بر کوهي در چند کيلومتري شهر کنوني ملاير که هنوز به کوه يزدگرد مشهور است، مي‌باشد.
بهرام چوبين سردار نام آور خسرو پرويز پس از بدست آوردن پيروزي‌هاي بسيار در خاک روم بر شاه خود شورش مي‌کند و در جنگي که در ناحيه شهر کنوني ملاير اتفاق مي‌افتد خسرو پرويز شکست مي‌خورد و به روم فرار مي‌کند. بهرام چوبينه بنا بر رسم آن دوران براي گرامي داشت اين پيروزي بزرگ قلعه چوبينه را در اين محل احداث مي‌کند. شکارگاه بهرام چوبينه نيز در همين ناحيه بوده‌است. بعدها در دوره قاجار شهر دولت آباد را در همين قلعه بنا کردند. اين قلعه تا حدود چهل سال پيش هنوز باقي بود.
در ده کيلومتري جاده ملاير به سمت استان لرستان کوهي ست بنام يزدگرد که آثار قلعه‌اي مخروبه بر آن هنوز باقي است. در تاريخ آمده‌است که يزدگرد سوم آخرين شاه ساساني هنگامي که از اعراب در مداين شکست خورد براي تجديد قوا و جمع آوري لشکر به حوالي نهاوند گريخت. از آنجا که ملاير در آن زمان يکي از نواحي نهاوند بوده اين نام گذاري بي حکمت نبوده و اين مکان آخرين پناهگاه يزدگرد سوم بوده‌است. انوج نيز يکي از روستاهاي بسيار قديمي آن مي‌باشد که داراي قلعه‌اي بسيار قديمي بنام قلعه انوجاست که متاسفانه مورد بي مهري سازمان ميراث فرهنگي است و در حال نابودي کامل است. به نظر مي‌رسد اين قلعه مربوط به دوره اشکاني باشد. پيدايش ملاير از دوره قاجاريه و با اهتمام شاهزادگان قاجار آغاز شده و توسعه يافته و بناي شهر فعلي ملاير با حکومت فتحعلي شاه قاجار در سال 1188 هجري مقارن است که از سوي محمدعلي ميرزا دولتشاه ساخته شده و نخست به نام باني آن دولت آباد خوانده مي‌شد که پس از انقراض دودمان قاجار، در زمان حکومت خاندان پهلوي به ملاير تغيير نام داد.