هَمِدان[HAMEDAN] يکي از شهرهاي غربي و کوهستاني ايران مي‌باشد که در استان همدان و در دامنه رشته کوه الوند واقع شده‌است. همدان يکي از شهرهاي تاريخي-فرهنگي و توريستي ايران به شمار مي‌رود.شهر همدان مرکز شهرستان همدان و نيز مرکز استان همدان است.همدان، اولين پايتخت نخستين شاهنشاهي در ايران در 2700 تا 2550 سال پيش بوده‌است. کاوش‌هاي باستان‌شناسي انجام شده در تپه گيان نهاوند و وجود تپه باستاني باباکمال و مهاجرت حَيَقّوق پيامبر به تويسرکان، (حدود 700 سال قبل از ميلاد مسيح) نيز حاکي از قدمت اين دو شهر مي‌باشد. شير سنگي همدان را اکثر باستانشناسان و مورخين غير ايراني يادگار دوران مادها مي‌دانند و باستانشناسان داخلي به تازگي آنرا به دوران اشکاني منسوب مي‌کنند.
مهاجرت‌هاي اقوام آريايي‌نژاد ماد از حدود 3500 سال پيش به منطقه غرب ايران و محدوده فعلي استان همدان به تدريج منجر به شکل گيري نخستين حکومت فراگير به مرکزيت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ايران گشت و اين حکومت در 650 پيش از ميلاد در اوج اقتدار خود ضمن چيرگي بر بزرگ‌ترين قدرت سياسي و نظامي آن روزگار يعني دولت آشور قلمرو خود ار از شرق به آسياي ميانه و در غرب به آسياي کوچک گسترش داد. بر اساس نوشته‌هاي هرودوت مورخ يوناني بدستور ديااکو نخستين پادشاه ماد در هگمتانه (همدان) پايتخت آنان استحکامات عظيمي شامل 7 دژ تو در تو و کاخ‌هاي شاهي برپا شد.
پيش از اسلام 
همدان به عنوان يکي از کهن‌ترين شهرهاي ايران، از قدمت چندهزار ساله‌اي برخوردار است. پيش از آمدن اقوام آريايي، شهر همدان از زيستگاه‌هاي اصلي قوم کاسيان به شمار مي‌آمده‌است. در کتيبه‌هاي آشوري (هزاره? دوم قبل از ميلاد) از آنجا به عنوان يکي از ايالات کارکاشي (قوم کاسيان) ياد گرديده و آمده‌است که تيگلات پالسر يکم، شاه آشور اين شهر را در سال ???? سال پيش از ميلاد فتح کرده‌است.
در مورد زمان و چگونگي احداث و نام بنيان‌گذار شهر همدان بين روايت‌هاي مورخين و جغرافيادانان يوناني و همچنين مابين مورخين اسلامي اختلاف‌نظر وجود دارد. به گفته? هرودوت اين شهر را نخستين شاه ماد دياکو بنيان نهاده‌است.
مهاجرت مادها
شاهنشاهي ماد. (??? پ.م.) نخستين شاهنشاهي آريايي‌تباران در ايران
در حدود اوايل هزاره? دوم پيش از ميلاد رويدادهايي در آسياي مرکزي پديدار مي‌شود که موجب نقل و انتقال اقوام و اقوام ايراني‌تبار که در سرزمين پهناوري در اين ناحيه ساکن بودند، مي‌گردد. در اين هنگام دو قبيله? ايراني مادي و پارسي که با يکديگر تفاوت اندکي در گويش داشتند، بسوي سرزمين‌هاي جنوبي‌تر کوچ کردند. تيره? مادي در نواحي جنوب شرقي درياچه اروميه بين همدان و تبريز امروزي جاي گرفت و بعدها تا اصفهان نيز پيش رفت.
در زمان مادها مهم‌ترين راه‌هاي کاروان‌رو در اکباتانا تلاقي مي‌کردند و اين شهر قلب ماد قديم به شمار مي‌رفت معمولاً معتقدند که هگمتانه به معني محل تجمع يا بازار يا چيزي نظير آن است البته احتمال ديگري نيز وجود دارد که جلسات عمومي اتحاديه قبايل در اين نقطه برگزار مي‌شده‌است. در يکي از جلسات عمومي اتحاديه قبايل، دياکو به رهبري انتخاب شد. دياکو هگمتانه را به عنوان پايتخت خود انتخاب کرد. مکان اين شهر براي پايتخت شدن کاملاً مناسب بود، زيرا مشرف بر راهي بود که به بابل و آشور مي‌رفت. بر اساس نوشته‌هاي هرودوت مورخ يوناني به دستور دياکو نخستين پادشاه ماد در اکباتانا استحکامات عظيمي شامل ? دژ مشهور به قصر هفت‌حصار و کاخ‌هاي شاهي برپا شد. بيشتر پژوهندگان علوم تاريخ و باستان‌شناسي بر اين باورند که تپه و بناهاي امروزي هگمتانه، در دل شهر همدان، برجاي‌مانده? بقاياي همين تأسيسات مي‌باشند.
از هخامنشيان تا حمله? اعراب 
گنج‌نامه کتيبه‌هاي فارسي باستان به خط ميخي از داريوش بزرگ و خشايارشا در همدان
کوروش بزرگ در سال ??? پيش از ميلاد، آستياگ، آخرين پادشاه ماد را شکست داد و همدان را مقر تابستاني خود قرار داد. بدين ترتيب با تصرف همدان اولين حکومت آرياييان به دست شاخه? ديگر آريايي که پارس‌ها بودند، منقرض شد.
بعد از انقراض مادها همدان هر چند مرکزيت نخستين را از دست داد ولي به عنوان يکي از سه پايتخت هخامنشيان مورد توجه? خاص بود. وجود کتيبه‌هاي گنجنامه بقاياي ستون‌هاي سنگي کاخ‌هاي هخامنشي، جام‌ها و الواح زرين و سيمين به دست‌آمده از همدان، حاکي اهميت اين منطقه در دوره? هخامنشي‌است.
از نظر تاريخي مشخص است که اسکندر مقدوني دو بار از همدان ديدار کرده‌است، نخست در تعقيب داريوش سوم در ???سال پيش از ميلاد و براي دومين بار در ??? سال پيش از ميلاد در راه بازگشت از هند. اسکندر پس از ورود به همدان جشني به مناسبت پيروزي‌هاي خود برپا کرد. پلوتارک مي‌نويسد، در حين برگزاري اين جشن، دوست دوران کودکي اسکندر هفستيون به طور ناگهاني درگذشت. پس از اين واقعه اسکندر سرزمين‌هاي اطراف همدان را به باد غارت گرفت، باروهاي شهرهاي اطراف را ويران ساخت و مردم اين سامان را به بهانه? پيشکش قرباني براي هفستيون، دوست محبوبش از دم تيغ گذراند. در اواخر دوره سلوکي شهر همدان محل تلاقي و برخورد متعدد آنان با قواي اشکانيان بود تا اينکه مهرداد يکم در سال ??? پيش از ميلاد شهر را تصرف کرد.
سکه نقره‌اي مربوط به دوره? مهرداد ششم ساخته شده در هگمتانه
همدان پايتخت تابستاني شاهان اشکاني نيز بوده‌است. در دامنه? تپه? مصلي همدان، شير سنگي بزرگي قرار دارد. ظاهراً در زمان اشکانيان اين مجسمه با مجسمه? ديگري که نظير و قرينه? آن بوده، در سمت يکي از دروازه‌هاي شهر نصب بوده‌است. بعدها عرب‌ها آن دروازه را باب‌الاسد خواندند.[??] از دوره? اشکاني در همدان گورستان پارتي برجاي‌است. همدان يکي از آخرين پايگاه‌هاي مقاومت اشکانيان در برابر حکومت تازه‌نفس ساساني بود. از آرتاباز پسر اردوان پنجم آخرين شاه اشکاني، که پس از مرگ پدرش درنبرد با سپاهيان اردشير بابکان رهبري مبارزات را به مدت ? سال تا ??? ميلادي عليه اردشير بابکان ادامه داد، سکه‌اي يک درهمي در دست است که محل ضرب آن همدان به سال ??? ميلادي‌است.
در دوره ساساني شهر همدان يکي از ضرابخانه‌هاي اين حکومت بوده و سکه‌هاي متعددي از اين دوره در اين شهر کشف شده‌است. در کتابچه‌اي به نام شهرستان‌هاي ايرانشهر که در زمان قباد يکم حدود ??? ميلادي به زبان پهلوي نگاشته‌شده، بناي همدان به يزدگرد يکم نسبت داده‌شده و اين نشاندهنده? عمليات عمراني مهمي‌است که توسط او در همدان صورت گرفته‌است.
پس از اسلام 
شهر همدان مقارن با تاخت و تاز اعراب به ايران و فتح آن به دست مسلمانان چندان اهميت و اعتبار داشت که اعراب گشودن آن را پس از فتح نهاوند، بزرگ‌ترين پيروزي خود بر ساسانيان شمردند.
از حکومت خلفاي راشدين تا صفويه
بنا بر گفته? طبري همدان براي بار اول به سال ??? ميلادي (?? هجري)، و به فاصله? کوتاهي پس از فتح نهاوند با صلح توسط سپاه اعراب گشوده شد. پس از تسلط اعراب بر همدان، نخست مردم همدان قبول جزيه نمودند و صلح کردند اما چون چندي گذشت حاکم ايراني شهر همدان که مورخين از وي به عنوان حيش و با لقب خسروشنوم ياد کرده‌اند، سر از اطاعت و انقياد اعراب باز زد و دستور داد شهر را با حصاره‌اي مستحکم، قابل مقاومت در مقابل اعراب سازند.
در سال ??? ميلادي (?? هجري)، خليفه? دوم عمر بن خطاب جمعي از سپاهيان را مأمور مقابله با شورش همدان نمود. خسروشنوم نيز از آذربايجان جمعي را به مدد خواست و صفي محکم بياراست. در ده معروف به راجرود جنگي خونين به مدت سه شبانه روز بين طرفين ادامه داشت تا اينکه خود خسروشنوم به قتل رسيد و ايرانيان بدون سردار روي به فرار نهادند و همدان براي بار دوم، شش ماه پس از به خلافت رسيدن خليفه? سوم، عثمان به دست اعراب افتاد. در دوران خلافت عثمان نيز مردم همدان دست به شورش و اغتشاش زدند و عثمان مغيره بن شعيبه را مأمور دفع شورش قرار داد. بعد از فتح همدان به دست مسلمانان به‌تدريج بعضي از طوايف عرب در اين شهر ساکن شدند و از آن ميان بنوسلمه حکومت شهر را به دست گرفت.
گنبد علويان
از اواسط قرن سوم حکومت شهر به دست سادات علوي افتاد. آنان به عنوان علويان در همدان حکمراني کردند. بناي ارزشمند گنبد علويان يادگار اين دوره‌است.
در سال ??? ميلادي (??? هجري) همدان مورد حمله? مردآويج، بنيان‌گذار سلسله? آل زيار قرار گرفت. مردآويج به خاطر آنکه مردم همدان خواهرزاده? وي بنام ابوالکراديس را همراه با عده‌اي از سپاه ديلم به قتل آورده‌بودند، اين شهر را عرضه? غارت و قتل‌عامي عظيم کرد. مردآويج شير سنگي را از دروازه‌هاي شهر به خاک افکند در نتيجه يکي از اين دو مجسمه? تاريخي بي‌نظير به کلي خرد شد و ديگري هنوز هم باقي‌است.
در قرن دهم و يازدهم ميلادي (از نيمه? دوم چهارم هجري تا سال ??? هجري قمري) همدان يکي از پايتخت‌هاي