شهرستان اردکان یکی از شهرستانهای استان یزد در مرکز ایران است. شهر اردکان مرکز این شهرستان است. جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۸۵، برابر با ۷۳٫۲۹۲ نفر بوده است. شهرستان اردكان 32% پهنه استان يزد (بیش از 24 هزار کیلومتر مربع) را در خود جاي داده و وسيعترين شهرستان در استان يزد است. این شهر در روزگار آبادانی آن در محلی به نام زردک قرار داشته و دیوارهای تاریخی آن هنوز پا برجا ست. این شهرستان دارای سه بخش مرکزی، بخش خرانق و بخش عقدا می باشد.
• جغرافیا و اقلیم
شهر اردکان در طول جغرافيايي 53 درجه و 48 دقيقه شرقي و عرض جغرافيايي 32 درجه و 20 دقيقه شمالي واقع شده است. اردکان بر سر راه تهران به كرمان و بندرعباس واقع شده كه اين راه از مركز شهر (جاده سنتو يا دكتربهشتي) ميگذرد و در قلب كوير مركزي ايران جاي دارد. موقعيت قرارگيري شهر در دشت يزد-اردكان مي باشد. در قسمت غربي شهر آبادي هاي دهستان عقدا، در قسمت جنوبي دهستان بفروئيه ميبد ، در قسمت شرقي دهستان زرين قرار دارند.
شهر اردكان از جنوب به شهر ميبد، از شمال به باغات پسته، از غرب به زمين هاي زراعي و از شرق به خانه باغهاي معدودي محدود ميشود. مساحت شهر اردكان 2868 هكتار است. فاصله هوايي شهر اردكان تا تهران 446 كيلومتر، فاصله زميني شهر تا يزد 60 كيلومتر و تا ميبد 10 كيلومتر است.
از نظر توپوگرافی، بخش عمده شهرستان با خط تراز تقريبي 1500 متر محدود مي شود. تنها حدود 5% مساحت شهرستان كوهستاني بوده و ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دريا 1234 متر است. در محدوده شهرستان بلندترين نقطه ارتفاعي مربوط به كوه خوانزا با ارتفاع 3158 متر است. بلندي شهر اردكان از سطح دريا 1035 متر است.
ارتفاعات موجود در شهرستان اردکان به شرح زیر است:
-كوه هريشت (ارتفاع 1939): 12 كيلومتري شمال شرقي اردكان(محل قرارگيري پيرانگاه پير سبز هريشت، زيارتگاه، زرتشتيان)
-كوه چك چك (ارتفاع 2745): 38 كيلومتري شرقي اردكان(در دامنه غربي آن محل زيارتگاه زرتشتيان، پيرسبز چك چكو)
-كوه تپه ريگ (ارتفاع 1605): 25 كيلومتري شمال شرقي اردكان
-كوه هاي خرانق (ارتفاع قله 3199 متر): جنوب شرقي شهرستان
-كوه هاي ندوشن (ارتفاع 2817 متر): غرب شهرستان
• وضعیت اجتماعی
در سال 1375 در شهرستان اردكان نسبت شهرنشيني 79% بوده كه به دو شهر اردكان و شهر تازه تأسيس احمدآباد اختصاص يافته است (شهر احمدآباد در حدود 4500 نفر جمعيت دارد). شهر اردكان در سال 75 داراي 9472 خانوار معمولي ساكن با 43708 نفر جمعيت بوده و نسبت جنسي شهر معادل 107 مرد در مقابل هر 100 زن بوده است. اين ميانگين در سطح كشور 4/104 است. شهر اردكان از نظر جمعيت و وسعت پس از مركز استان (شهر يزد) اولين شهر استان است. جمعيت بافت قديمي شهر اردكان حدود 8/1 جمعيت كل شهر است.
• سواد
از 38136 نفر جمعيت 6 ساله و بيشتر شهر، 81% جمعيت (26/86% مردان و 44/75% زنان ) با سواد بوده اند.
• ويژگي هاي فرهنگي مردم اردكان
مردم شهر اردكان سخت كوش، با ايمان، بردبار و پاك انديش، ساده و بي پيرايه، متعصب در امور ديني و مقيد به برپايي عزاداري در چند ماه از سال هستند. تعصب و وابستگي خاص به مذهب، پشتكار و سختكوشي، مهمانوازي، صرفه جويي، سوداگري، همكاري و تعاون، روحيه كار، روحيه قناعت پيشگي و اقتصادي بودن، اهل ريسك نبودن و بي اعتمادي به اقليم و شرايط آب و هوايي و... ويژگيهايي هستند كه تا حدودي متأثر از شرايط اقليمي خاص منطقه (اقليم كويري و گرم و خشك) هستند.
مردم اردكان آريايي نژاد و ايراني الاصل هستند و به زبان فارسي و لهجه شيرين يزدي سخن مي گويند. بيشتر مردم شهر مسلمان و شيعه جعفري هستند و شماري زرتشتي نيز در ناحيه زندگي مي كنند. از جمعيت شهر اردكان 6/99% مسلمان و 4/0% زرتشتي، مسيحي و... هستند.
• سوابق و پیشینه تاریخی
آنطور كه از منابع و مآخذ بر مي‌آيد، اردكان در گذشته محلي در 10 كيلومتري شمال اردكان واقع شده و اكنون زردك( Zardok) ناميده مي‌شود و به رغم گذشت زمان مي‌توان خرابه‌هاي خانه‌هاي مسكوني، مسجد و بازار و قلعه و حسينيه قديمي اردكان را در آن مشاهده كرد. علت تغيير محل شهر را بعضي جاري شدن آب شيرين در محل فعلي اردكان ذكر كرده‌اند.
از متون تاريخي قديم چنين مستفاد مي‌شود كه رودخانه بزرگي از زابلستان تا كرمان و يزد و نزديكي نائين ادامه داشته است و همچنين دهها رودخانه فصلي و آبهاي سطحي از جنوب به شمال در جريان بوده كه اينها همه مي تواند منشاء تجمع مردم در اين منطقه باشد. از طرفي ديگر شيب ملايم زمين از جنوب به شمال موقعيت را براي احداث قنات مناسب مي‌نموده به همين جهت عامل اقتصادي يا آب و زمين مناسب براي كشاورزي باعث بوجود آمدن اين شهر كويري گرديده است.
اولين هسته شهر فعلي اردكان از قرن هشتم هجري پايه گذاري شده، بطوريكه محلات اطراف ميدان قلعه و محله چرخاب از محلات قديمي و نسبتاً سالم اين شهر محسوب مي شوند.
از شواهد بر مي‌آيد كه پس از تعيين محل جديد شهر اردكان، اولين بنا در محل ميدان قلعه فعلي بنا شده است. پس از گذشت مدتي بر اثر ازدياد جمعيت ميدان بالاده را در جنوب و مسجد زيرده از اين ميدان است. سپس در كنار مسجد جامع، بازار بزرگ و چهار سوق و حمام بازار را بنا كردند.
• وجه تسمیه
اردكان از دو كلمه «ارد» و«كان» تشكيل شده كه « ارد» به معني مقدس و «كان» يعني معدن مي‌باشد و با اين تركيب واژه اردكان به معناي سرزمين مقدس مي‌شود، اما در جامع مفيدي «ارد» را به كسر الف به معني دور معني كرده و نوشته است چون اطراف اردكان معادن زياد وجود دارد، در نزد مردم اين منطقه به اردكان معروف گشته است.
مقارن با حمله مسلمانان به ايران و فرار ايرانيان از شهرهاي بزرگ خراسان به طرف مركز ايران، آنها در ميبد، يزد و ساير مناطق مركزي ايران ساكن شده‌اند. مردم نواحي اردكان چون اين خطه را براي كشاورزي مساعد ديدند به احداث قنوات و بنا اين شهر (اردكان) اقدام نمودند. بنابراين ممكن است بانيان اردكان زرتشتيان بوده باشند. در اين صورت ممكن است نام اردكان از كلمه ( ارتاكان) به معني راستي و درستي آمده باشد كه در آيين زرتشتي يكي از ايزدان است.
• در کتب
در كتاب يزد نامه به اردكان اشاره شده و از آن به محل توطن علما و حكما در قديم الايام (حدود قرن هفتم هـ.ق) ياد شده كه به يونان كوچك اشتهار داشته و داراي مساجد، خوانق، عمارات، باغات، بيوتات بوده و محل زندگي علما و فضلا بوده كه هر يك منازل دلگشا و بساتين روح افزا در آن ساخته اند. در گذشته دور نيمه شمالي يزد محل درياچه اي بزرگ بوده كه از منطقه حوض سلطان در جنوب ري تا شمال دشت يزد ادامه داشته (درياچه ساوه) كه امروزه اثري از آن باقي نمانده است. خشكيدن اين درياچه را از وقايع هنگام ميلاد پيامبر اسلام مي دانند و سه ديه ي بيده، عقدا و ميبد در كنار اين دريا بودند و محل كنوني شهر اردكان زيرآبهاي درياي ساوه قرار داشته است.